Η ελληνική παραδοσιακή μουσική, μια από τις πλουσιότερες στον κόσμο όσον αφορά τη ρυθμική και μελωδική ποικιλία, πάντα ζωντανή ανάμεσα σε ανθρώπους που την καλλιεργούν σε όλες τις μορφές της, παραμένει σχεδόν άγνωστη ή παρεξηγημένη από το ευρύ κοινό. Οι περισσότερες από τις ηχογραφήσεις που υπάρχουν στα δισκοπωλεία αντιπροσωπεύουν μόνο αυτό που θεωρείται «εμπορικό»: αμφίβολη εκδοχή διαφόρων ελληνικών τραγουδιών και χορών και, πάνω απ' όλα, αυτές οι μουσικές από επαγγελματίες του μπουζουκιού για χάρη των πελατών των ταξιδιωτικών γραφείων.
Αλλά η Ελλάδα ήταν αρχικά η γη των Ελλήνων πριν γίνει η χώρα των τουριστών. Η μουσική της είναι πάνω απ' όλα η μουσική των λαϊκών τραγουδιστών και μουσικών, όπως αυτή που συγκεντρώθηκε για την παρούσα ηχογράφηση από την μεγάλη κυρία του ελληνικού παραδοσιακού τραγουδιού, τη Δόμνα Σαμίου. Μαζί με την τέχνη τους, μας μεταδίδουν το μήνυμα ενός πολιτισμού που κατάφερε να επιβιώσει με το πέρασμα των αιώνων και συνεχίζει να σηματοδοτεί την καθημερινή ζωή τού σήμερα. Τα Ακριτικά τραγούδια που παρουσιάζονται σε αυτόν τον δίσκο είναι ποιητικά κείμενα και μελωδίες που έχουν ηλικία πάνω από χίλια χρόνια και μας έχουν έρθει όχι ως λείψανα του μακρινού παρελθόντος αλλά ως μια πτυχή ενός ρωμαλέου και γόνιμου παρόντος.
Οι Ακρίτες και τα τραγούδια τους
Το έτος 717 ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Λέων Γ ' ανάγκασε τους Άραβες να επιστρέψουν στις όχθες του Ευφράτη και ανέθεσε την προστασία των ασιατικών συνόρων της αυτοκρατορίας στους Ακρίτες, αγρότες πολεμιστές που εγκατέστησε κατά μήκος των συνόρων (από το βυζαντινό άκρες: σύνορα).
Στρατολογημένοι από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα των πόλεων, οι άνδρες αυτοί βρέθηκαν σε μακρινές επαρχίες και ήταν επιφορτισμένοι με την αποστολή της υπεράσπισης των παραμεθόριων περιοχών της αυτοκρατορίας από εισβολές. Τους παραχωρήθηκε έκταση γης και οι αμοιβές τους ήταν απαλλαγμένες από οποιαδήποτε μορφή φορολογίας. Οι πολεμιστές αυτοί πολύ σύντομα αποτέλεσαν μια σημαντική στρατιωτική δύναμη και έγιναν απειλή όχι μόνο για τους εχθρούς αλλά και για την κεντρική εξουσία της Κωνσταντινούπολης.
Υπήρχαν συχνές εξεγέρσεις εναντίον του αυτοκράτορα και των μεγάλων γαιοκτημόνων που εποφθαλμιούσαν τα εδάφη τους. Στην πραγματικότητα, μετατράπηκαν σταδιακά σε αυτόνομους αρχηγούς και μάλιστα συμμετείχαν σε συνωμοσίες για την ανατροπή του ενός ή του άλλου αυτοκράτορα. Η προοδευτική εξαφάνιση του Ακριτικού στρατιωτικού σώματος ξεκίνησε περίπου το 1280 όταν η Κωνσταντινούπολη αποφάσισε να καταργήσει τα φορολογικά τους προνόμια και να αντικαταστήσει αυτούς τους τρομερούς πολεμιστές με τακτικές στρατιωτικές μονάδες.
Αυτά που σήμερα αποκαλούμε Ακριτικά τραγούδια, δημιουργήθηκαν μεταξύ του 8ου και του 13ου αιώνα, με έμπνευση από μεγάλα στρατιωτικά κατορθώματα, τις ηρωικές επιχειρήσεις και την καθημερινή ζωή αυτών των πολεμιστών κατά μήκος των συνόρων που ο θρύλος τους συνέχισε και συνεχίζει να θέλγει τον ελληνικό λαό μέχρι σήμερα.
Οι Ακρίτες, οι ήρωες αυτών των τραγουδιών δεν ήταν απλοί άνδρες. Περιγράφονται ως υπεράνθρωποι που φέρουν όπλα που ένας απλός θνητός δεν μπορούσε καν να σηκώσει ή να καβαλούν υπερφυσικά άλογα που τρέφονται με βράχους και σίδηρο. Επιπλέον, οι Ακρίτες πήγαιναν μόνοι στη μάχη και πολεμούσαν εναντίον χιλιάδων εχθρών. Η δύναμη και το θάρρος τους ήταν ανεξάντλητα και πέθαιναν μόνο μετά από έναν σκληρό αγώνα με τον Χάροντα, την προσωποποίηση του θανάτου.
Γεννημένα στις παραμεθόριες επαρχίες της Αυτοκρατορίας, τα τραγούδια των Ακριτών εξαπλώθηκαν σχεδόν σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο, ειδικά κατά τη διάρκεια της κατάκτησης των ανατολικών περιοχών της Μικράς Ασίας από τους Σελτζούκους Τούρκους που ανάγκασαν τους ελληνικούς πληθυσμούς να καταφύγουν στα Δωδεκάνησα, την Κύπρο και την Κρήτη (11ος αι.).
Η Δόμνα Σαμίου και οι ηχογραφήσεις αυτού του δίσκου
Λαϊκή μουσικός από τα παιδικά της χρόνια και τραγουδίστρια της οποίας το φωνητικό δυναμικό προσαρμόζεται στις ιδιαίτερες απαιτήσεις του παραδοσιακού ρεπερτορίου σχεδόν όλων των περιοχών της Ελλάδας, η Δόμνα Σαμίου είναι σε θέση να συγκεντρώσει γύρω της τους καλύτερους τραγουδιστές και όργανα, είτε είναι επαγγελματίες είτε όχι. Και ο λόγος είναι απλός: οι μουσικοί αναγνωρίζουν σε αυτήν ένα δικό τους άνθρωπο. Την σέβονται όχι μόνο για το μεγάλο ταλέντο της, αλλά και επειδή έχει αφιερώσει τη ζωή της στην παραδοσιακή μουσική, οργώνοντας όλη τη χώρα, αναζητώντας και ηχογραφώντας τους καλύτερους μουσικούς, μελετώντας τις τεχνικές τους, σώζοντας εκατοντάδες τραγούδια από τη λήθη.
Για την ηχογράφηση αυτή, η Δόμνα Σαμίου κάλεσε λαϊκούς μουσικούς από τις περιοχές από όπου προέρχονται τα τραγούδια. Στην ενορχήστρωση, η επιλογή των οργάνων σέβεται το πνεύμα κάθε ποιήματος και τις μουσικές παραδόσεις της περιοχής στην οποία γεννήθηκε. Έτσι, για παράδειγμα, τα δύο τραγούδια από τον Πόντο (Ο Μάραντον, Ακρίτας όνταν έλαμνεν) συνοδεύονται από τη λύρα Πόντου, αυτά από τη Θράκη (Ο Διγενής ψυχομαχάει, Ένας άγουρος κι ένας καλός στρατιώτης), από γκάιντα και τουμπελέκι στα κρουστά, αυτό από την Κύπρο (Τέσσερα τζιαι τέσσερα), από το βιολί και το λαούτο, και το τραγούδι από την Πελοπόννησο (Τώρα τα πουλιά) από ποιμενική φλογέρα και λαούτο. Τα ακριτικά ποιήματα από την Κρήτη (Μαύρο καπνό είδα κι έβγαινε) και την Καππαδοκία (Χήρα παιδίν εγέννησεν, Εβράδυν παλιοβράδυν) δεν συνοδεύονται από μουσικό όργανο.
Άρης Φακίνος (1982)
