Καλλιτεχνικός Σύλλογος Δημοτικής Μουσικής Δόμνα Σαμίου

Τα ιερά-ανίερα της Αποκριάς

της Μιράντας Τερζοπούλου

Η αρχή του τέλους του χειμώνα ήταν πάντα μια κρίσιμη καμπή του κοσμικού χρόνου, το γύρισμα εκείνο του ετήσιου κύκλου που αναμενόταν να οδηγήσει στις κοσμογονικές αλλαγές της άνοιξης, και οι άνθρωποι των αγροτικών κοινωνιών, γεωργοί και κτηνοτρόφοι δεμένοι με τη γη και προσκολλημένοι στις αρχέγονες δοξασίες τους, ένιωθαν την ανάγκη να υποβοηθήσουν τη φύση στο αναγεννητικό έργο της με τις δικές τους μαγικές ιερουργίες. Μέσα απ' αυτές καλούσαν τελετουργικά τις υπερφυσικές δυνάμεις, επουράνιες και καταχθόνιες, να εξασφαλίσουν την υγεία, τη γονιμότητα και την αφθονία για όλες τις ψυχές που ζουν πάνω στη γη και για ό,τι βλασταίνει από αυτήν, ενιαία και αδιαχώριστα.

Πιστεύοντας πως η απαράβατη τέλεση τους αφορά την ίδια τη συνέχιση της ζωής, τις διατήρησαν δεισιδαιμονικά στο πέρασμα των αιώνων, ανέπαφες από τον ορθολογισμό μιας άλλου είδους γνώσης, κι έτσι, ακόμα και σήμερα, συναντούμε σε όλους τους πολιτισμούς παγανιστικές γιορτές και ιεροτελεστίες που γίνονται αυτήν ακριβώς τη στιγμή του χρόνου για να πανηγυρίσουν προεξαγγελτικά, μ' ένα ξέφρενο ξέσπασμα, την ετήσια αναγέννηση του κόσμου μέσα από την αδιάκοπη εναλλαγή των εποχών.

Στις ιεροτελεστίες αυτές ανήκει και η νεοελληνική αγροτική Αποκριά, η μόνη καθαρά εξωεκκλησιατική λατρευτική ψυχαγωγική γιορτή, μια κορυφαία στιγμή χαράς και ανανέωσης, ένα πρόσκαιρο σταμάτημα της αμείλικτα γοργής περιστροφής του χρόνου. Στο τυπικό της περιλαμβάνει, σταθερά και εναλλακτικά, μια πλούσια σειρά από τελετουργικά θεατρικά στοιχεία με καθαρά μαγικό χαρακτήρα: φαγοπότια και μεθύσια, οργιαστικούς χορούς, μεταμφιέσεις και αλλαγές φύλων, μιμικές παραστάσεις με παρωδίες γάμου ή νεκρανάστασης, καθαρτήριες φωτιές, πρόκληση εκκωφαντικών θορύβων με κουδούνια ή άλλα ηχηρά όργανα, αισχρολογία, χρήση γονιμικών ομοιωμάτων, αναπαραστάσεις της γενετήσιας πράξης κτλ.

Μέσα στο γενικά χαοτικό κλίμα που επικρατεί στα αποκριάτικα ανταμώματα, τα «αλλιώτικα» αντικαθιστούν τα καθημερινά «δεδομένα»: η κατάχρηση αντικαθιστά τη λιτότητα, η ελαφρότητα τη σοβαρότητα, ο αισθησιασμός την εγκράτεια, η προκλητική τολμηρότητα τη σεμνοτυφία, η αταξία την τάξη. Σαν η τροπή του χρόνου σε επίπεδο κοσμικό να φέρνει και την ανατροπή του κόσμου σε επίπεδο κοινωνικό.

Δεν είναι χωρίς σημασία ότι η ανοιξιάτικη αυτή γιορτή των υλικών απολαύσεων συμπίπτει χρονικά με μια περίοδο μνήμης και τιμής των νεκρών, νεκρολατρεία που πάντα εντεινόταν τη μεταβατική αυτή εποχή, συνδεδεμένη επίσης με το μύθο της αιώνιας επιστροφής.

Τα εκχριστιανισμένα Ψυχοσάββατα, που διαπλέκονται με το Καρναβάλι και την επακολουθούσα Σαρακοστή, μπορεί να αφορούν οικείους νεκρούς, δεν είναι όμως ίσως άσχετα με τις παραδοσιακές αποκριάτικες μεταμφιέσεις των κτηνοτρόφων-αγροτών, με τις προβιές, τα κουδούνια και τα μουτζαλωμένα τρομακτικά πρόσωπα, που θεωρούνται ότι αναπαριστάνουν δαιμονοποιημένες "ψυχές νεκρών. Αλλά και με τις κωμικές παραστάσεις που δίνουν οι αποκριάτικοι θίασοι, και που, παρά την αυτοσχεδιαστική ελευθερία τους, κρατούν σταθερά στο επίκεντρο και αναπλάθουν συνεχώς σε πολλές παραλλαγές το θέμα «θάνατος-ανάσταση».

Η ιδέα του θανάτου που υποφώσκει σ' όλη την αποκριάτικη λατρευτική δράση, της οποίας μάλιστα οι περισσότερες εκδηλώσεις, με αποκορύφωμα την έξοδο της Καθαροδευτέρας, διεξάγονταν στο ύπαιθρο και πάνω στο νωπό χώμα, αναδεικνύει συμβολικά τη διπλή ιδιότητα της ίδιας της γης ως υποδοχέα των νεκρών σωμάτων αλλά και ως μήτρας και τροφοδότριας κάθε μορφής ζωής.

Η ταύτιση της γονιμότητας της γης με τη γυναικεία γονιμότητα δίνει τη βάση για μια σειρά λεκτικών ή μιμικών κωμικών ευρημάτων με το διφορούμενο μοτίβο όργωμα-συνουσία. Υνί και φαλλός, ταυτόσημα, γίνονται πρωταγωνιστικά στοιχεία του ελληνικού αγροτικού καρναβαλιού, τόσο ως θεατρικά εξαρτήματα των μεταμφιεσμένων όσο και ως φαιδρή μεταφορά στα αδόμενα τραγούδια, επαναλαμβάνοντας στους ανθρώπους, τους ταυτισμένους πια με την αενάως αναγεννώμενη φύση, μια υπόσχεση αφθαρσίας και αιωνιότητας.

Έτσι η ζωή αναδεικνύεται δύναμη ισχυρότερη αφού το φοβερό και μη αναστρέψιμο φαινόμενο του θανάτου αποκτά μια όψη αμφίσημη και λυτρωτική, καθώς συνδέεται με το ενδεχόμενο μιας «ανάστασης». Ο θάνατος δεν είναι παρά η άλλη όψη της ζωής, αφού τίποτε δεν πεθαίνει πραγματικά αλλά επιστρέφει στην πρωταρχική ύλη, διατηρώντας αιώνια, όπως ο θαμμένος σπόρος, τη γενεσιουργό του δύναμη.

Μια τέτοια συμφιλίωση με την ιδέα του θανάτου δίνει στους ανθρώπους την υπαρξιακή ελευθερία που οδηγεί στη συνειδητοποίηση της πανανθρώπινης ισότητας μπροστά στη νομοτέλεια του κόσμου, άρα και του παράλογου κάθε κοινωνικής διάκρισης.

Από κει και πέρα, η απόσταση μέχρι την καταλυτική εκείνη οπτική που αμφισβητεί κάθε παραδεδεγμένη αξία, που αποκαλύπτει τις αντιφάσεις ολόκληρου του κοινωνικού συστήματος, που βλέπει τη σχετικότητα και την κωμικότητα των πάντων, είναι πολύ μικρή. Εδώ πηγάζει το ανατρεπτικό πνεύμα της Αποκριάς.

Πίσω απ' τις μάσκες των μεταμφιέσεων και με το πρόσχημα της διακωμώδησης οι φαλλοφόροι ευωχούμενοι, με θεοποιημένα τα σύμβολα της ζωοποιού τους δύναμης, και οι θιασώτες τους διατυμπανίζουν τις κρυμμένες αλήθειες της ζωής στην αλογόκριτη γλώσσα του σώματος, μέσα από τον αποκαλυπτικό, τολμηρό λόγο των αποκριάτικων τραγουδιών. Ο αγέραστος εφήμερος νόμος του καρναβαλιού τα ορίζει όλα απ’ την αρχή: ανάποδα.

Σε επίπεδο «εικόνας» η ανατροπή συντελείται μέσα από την αλλαγή των μορφών, τους αήθεις τρόπους των μασκαρεμένων και τις αναπάντεχες συμπεριφορές τους, ακόμη και στο πιο αυστηρό τελεστικό πλαίσιο. Τα άτομα δεν μπορούν να καθοριστούν ούτε από το φύλο ούτε από την ηλικία, ούτε καν από το ζωικό είδος τους. Οι άνδρες γίνονται γυναίκες, οι νέοι γέροι, οι λιπόσαρκοι χοντροί, οι φτωχοί βασιλιάδες, οι άνθρωποι ζώα, οι παπάδες σάτυροι και οι ιερουργίες φάρσες. Σ' αυτόν τον ανεστραμένο κόσμο νομιμοποιείται η ελευθεροστομία, η ιερή βωμολοχία, η παραβίαση των πιο ισχυρών ταμπού, η βεβήλωση της ιεροσύνης, η επίδειξη της απαγορευμένης σεξουαλικότητας.

Ο κωμικός λόγος των τραγουδιών ολοκληρώνει την ανατροπή κάθε κατεστημένης αξίας και κοινωνικής σύμβασης. Μέσα από τη θεματολογία τους αναδύεται μια γκροτέσκα πινακοθήκη ανθρώπινων τύπων, αδυναμιών και ελαττωμάτων, ένας χάρτης των κοινωνικών ρόλων και σχέσεων, όπου όλα διακωμωδούνται καταλυτικά, χωρίς ωστόσο να χάνεται η βαθύτερη συμπάθεια και αποδοχή. Δεσποτάδες, παπάδες, καλόγεροι, γέροι και γριές με παράκαιρες ερωτικές επιθυμίες, καταβροχθιστικές γυναίκες, συνήθως χωρίς άνδρα -χήρες ή καλογριές-, αλλά και λαχταριστές συγγένισσες αποτελούν τα κύρια θέματα της δημόσιας αυτής σάτιρας.

Τα παράλογα εμφανίζονται ως λογικά, το ψέμα καταργεί την αλήθεια, τα αντίθετα συμβιβάζονται, οι κοινωνικοί κανόνες υποτάσσονται σε αγνοημένους φυσικούς νόμους. Άνθρωποι που δεν είναι αυτό που δείχνουν τραγουδούν τραγούδια που δεν εννοούν αυτό που λένε. Γιατί μέσα από το παραπλανητικό μπέρδεμα του εύθυμου, ανάλαφρου, περιπαικτικού, θυμοσοφικού, αθυρόστομου λόγου αναζητούν τον διφορούμενο τρόπο με τον οποίο θα εκφράσουν εύστοχα την κριτική και τη διαμαρτυρία τους για τα κακώς κείμενα, θα δηλώσουν την εφήμερη έστω εξέγερση τους ενάντια σε κάθε καταπίεση, θα ξεσκεπάσουν και θα ομολογήσουν όλα εκείνα μπροστά στα οποία η καθημερινή ηθική εθελοτυφλεί.

Για την παράσταση του Μεγάρου Μουσικής Θεσσαλονίκης η Δόμνα Σαμίου επέλεξε να παρουσιάσει αντιπροσωπευτικά τραγούδια, χορούς και αποκριάτικα έθιμα από διάφορες περιοχές της Ελλάδας, προσπαθώντας να αποδώσει, όσο είναι δυνατόν, τον τρόπο και το ήθος που σφραγίζουν την ανοιξιάτικη αυτή τελετουργία, έτσι όπως τελείται στον τόπο και στην ώρα της. Το πνεύμα της βραδιάς το συνοψίζουν ήδη οι στίχοι του πρώτου τραγουδιού που θ' ακούσετε:

Δώστε του χορού να πάει,
τούτ η γη θα μας εφάει.
Τούτ η γη που την πατούμε
όλοι μέσα θε να μπούμε...

Είναι η πανάρχαια χαρμολύπη του ελληνικού γλεντιού. Και εμείς, περισσότερο από μια συναυλία ή παράσταση, θα θέλαμε να σας κάνουμε να ζήσετε ένα πραγματικό αποκριάτικο γλέντι.

Μιράντα Τερζοπούλου (2003)