- Η ζωή της
- Το έργο της
-
Ο Σύλλογος
- Ο Σύλλογος
- Περιεχόμενα
-
Της Τριανταφυλλιάς τα Φύλλα
6 & 7 Απριλίου 2024, Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων
6 & 7 Απριλίου 2024, Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων
- Η Xορωδία
- Επικοινωνία
- Ενημέρωση
Βρίσκεστε στο: Κεντρική σελίδα Το έργο της Δημοσιεύματα και συνεντεύξεις Ο Διγενής και οι άλλοι ήρωες της Δόμνας
Ο Διγενής και οι άλλοι ήρωες της Δόμνας
Κριτική, Γιάννης Σβώλος, Εφημερίδα, των Συντακτών, 23/03/2018
Κείμενο
Ακρίτες αποκαλούσαν οι Βυζαντινοί τους φύλακες των «άκρων», δηλαδή των συνόρων της επικράτειάς τους. Οι ακρίτες είχαν αντικαταστήσει τους milites limitaneos των ρωμαϊκών χρόνων, δηλαδή τον τακτικό στρατό που ήταν μόνιμα εγκατεστημένος στις παραμεθόριες περιοχές, και υπερασπίζονταν τα σύνορα της αυτοκρατορίας από βαρβαρικές επιδρομές και εισβολές.
Μάλιστα, με στόχο τη βαθύτερη γεωγραφική σύνδεση με το λειτούργημά τους, οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες δώριζαν στους ακρίτες καλλιεργήσιμη γη και τους απάλλασσαν από φόρους. Ως μόνιμοι μισθοφόροι φρουροί/στρατιώτες, οι ακρίτες ζούσαν επικίνδυνη πολεμική ζωή, γεγονός που συντέλεσε στην ανάπτυξη ενός πνεύματος ηρωικού, με ενδιαφέρουσες διαπολιτισμικές όψεις, ανάλογου προς αυτό της μεσαιωνικής Δύσης.
Την εποχή της μέγιστης ακμής τους, ανάμεσα στον 7ο και τον 10ο αιώνα μ.Χ., αγωνίζονταν ακατάπαυστα εναντίον των Σαρακηνών (Αράβων) και των Απελατών (μεσαιωνικών κλεφτών). Περιοχή ευθύνης και δράσης τους ήταν η θερμή, ρευστή μεθόριος ανάμεσα στα γεωπολιτικά και πολιτισμικά πεδία αφ’ ενός της ύστερης ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας και του Βυζαντίου, αφ’ ετέρου των βασιλείων και των αυτοκρατοριών της Εγγύς και της Μέσης Ανατολής και του αναδυόμενου Ισλάμ.
Σε αυτό οφείλεται η γένεση και ανάπτυξη προφορικής ποίησης κατ’ εξοχήν ηρωικής, της λεγόμενης «ακριτικής». Λείψανά της επιβίωσαν καταγραμμένα στο περίφημο «Έπος του Διγενή Ακρίτα» (~12ος αι.), το παλαιότερο λογοτεχνικό γραπτό μνημείο της δημώδους ελληνικής μεσαιωνικής γλώσσας.
Κυρίως, όμως, επιβίωσαν στα παραδοσιακά δημοτικά μας τραγούδια. Αυτά τα ηρωικά μεσαιωνικά τραγούδια, λιγότερο ή περισσότερο μετεξελιγμένα και εμπλουτισμένα με στοιχεία της εκάστοτε περιοχής και ιστορικής πραγματικότητας, επέζησαν στις προφορικές μουσικές παραδόσεις τόπων όπως η Καππαδοκία και ο Πόντος της Μικράς Ασίας, η Ήπειρος, η Θράκη, η Μακεδονία, αλλά και τα νησιά της Ανατολικής Μεσογείου – Κύπρος, Ρόδος, Κάρπαθος, Κρήτη, Λήμνος, Εύβοια και Σκιάθος.
Η ηρωική μυθολογία και γεωγραφία των τραγουδιών της «καθ’ ημάς Ανατολής» -και όχι μόνο- γοήτευε πάντα έντονα τη Δόμνα Σαμίου (1928-2012). Γι’ αυτό αγαπούσε ιδιαίτερα τα μακροσκελή αφηγηματικά «Ακριτικά» τραγούδια για τον Διγενή και άλλους ήρωες του πρώιμου μεσαιωνικού ελληνισμού, όπως ο Κωσταντάκης, ο Μαυριανός, ο Αλέξης κ.ά.
Τις μουσικές αυτές προτιμήσεις της εξέφρασε σε μεγάλο βαθμό μέσα από τη δισκογραφία που επιμελήθηκε η ίδια όσο ήταν στη ζωή. Οι παλαιότεροι θα θυμούνται, ασφαλώς, την εξαιρετική έκδοση Ακριτικών τραγουδιών από τη γαλλική OCORA σε βινύλιο, ηχογραφημένο με δική της επιμέλεια στην Αθήνα το 1982 (Chants des Akrites, 1982). Έχοντας συγκεντρώσει στο αρχείο της με περισσή φροντίδα και κόπο, μέσω επιτόπιας έρευνας, μερικές δεκάδες από αυτά τα σπάνια τραγούδια, σκόπευε να τα εκδώσει δισκογραφικά σε CD, όμως ο θάνατος την πρόλαβε.
Έξι χρόνια μετά τον θάνατό της, ο Σύλλογος που ίδρυσε και φέρει το όνομά της κυκλοφορεί την ολοκληρωμένη δισκογραφική έκδοση «Των Ακριτών και των Αντρειωμένων» σε διπλό CD, συνοδευόμενο από καλαίσθητο δίγλωσσο βιβλιαράκι 300 σελίδων, με εισαγωγικά κι επεξηγηματικά κείμενα, τα λόγια των τραγουδιών και πλούσια εικονογράφηση με μικρογραφίες από βυζαντινούς κώδικες. Περιλαμβάνονται 27 τραγούδια και 3 οργανικοί σκοποί συνολικής διάρκειας περίπου δύο ωρών.
Τα αυστηρά κι αγέλαστα, λιτά, επαναληπτικά ακούσματά τους αγγίζουν τα αυτιά και τη συγκίνηση του σύγχρονου ακροατή με αρχαίες φωνές, αφηγήσεις και αισθήματα.
Στα κείμενά τους για κάθε τραγούδι, ο βυζαντινολόγος Ηλίας Αναγνωστάκης και η εθνομουσικολόγος Μιράντα Τερζοπούλου ανιχνεύουν το μακρύ ταξίδι του προφορικού λόγου των τραγουδιών, που οι λόγιοι μελετητές ονόμασαν «Ακριτικά», αλλά ο λαός τα ονοματίζει σύμφωνα με τον ήρωα που πρωταγωνιστεί σε καθένα από αυτά: «του Ακρίτη», «του Διγενή», «του Αρμούρη», «του Πόρφυρα», «του Κωσταντή».
Όλα αφηγούνται ιστορίες αντρειωμένων που έδρασαν στα άκρα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, υπερασπιζόμενοι τα υπαρκτά ή μυθικά σύνορά της με ανδραγαθήματα που ξεπερνούν το ανθρώπινο μέτρο. Ωστόσο, αυτά τα άκρα δεν είναι μόνο πεδία πολεμικών συγκρούσεων.
Είναι και τόποι κανονικής ζωής με οργώματα και σπορές, κυνήγια και έρωτες. Τα άκρα της βυζαντινοαραβικής μεθορίου δεν είναι μόνο σύνορα: είναι και ανοιχτές γέφυρες, σημεία επικοινωνίας, ανταλλαγών και ώσμωσης πολιτισμών, γεγονός που τους προσδίδει ιδιαίτερο βάρος στη σημερινή συγκυρία.
Η έρευνα και η επιλογή των τραγουδιών και η μουσική επιμέλεια αυτής της έκδοσης είχε γίνει από τη Δόμνα Σαμίου. Εννιά από τα τραγούδια ακούγονται στην αυθεντική τους εκτέλεση, όπως τα ηχογράφησε η ίδια με ντόπιους μουσικούς και τραγουδιστές στα ανά την Ελλάδα εθνομουσικολογικά ταξίδια της.
Εκτός από την ίδια, τραγουδούν επίσης μερικοί από τους γνωστούς συνεργάτες της: η Κατερίνα Παπαδοπούλου, ο Ζαχαρίας Καρούνης, ο Χρήστος Σίκκης, ο Ηλίας Υφαντίδης, ο Αντώνης Μαρτσάκης, ο Μανώλης Φιλιππάκης, ο Κώστας Αντιμισιάρης, ο Γιάννης Κλαδάκης και χορωδία. Η Δόμνα τούς δίδαξε τα τραγούδια και οργάνωσε τη χορωδία.
Τη μουσική και ενορχηστρωτική επιμέλεια υπογράφει ο σπουδαίος δεξιοτέχνης Σωκράτης Σινόπουλος, συνεργάτης της Δόμνας από το 1989, ενώ το ηχητικό αποτέλεσμα ο Γιώργος Καρυώτης. Ο αείμνηστος συνθέτης και ερευνητής της παραδοσιακής μουσικής Γιώργος Ε. Παπαδάκης (1951-2013), από τους στενότερους συνεργάτες της Δόμνας, υπήρξε μουσικός σύμβουλος και σ’ αυτήν την παραγωγή.
Η σκηνοθέτρια Δάφνη Τζαφέρη, που από το 2004 ασχολείται με την οργάνωση και παραγωγή δίσκων CD και DVD παραδοσιακής μουσικής πλάι στη Δόμνα Σαμίου, είχε τον συντονισμό του όλου εγχειρήματος, με βοηθό την πολύτιμη Τασία Παπανικολάου.
Η Νατάσα Παπαδοπούλου, φιλόλογος, είχε το δύσκολο έργο της γλωσσικής επιμέλειας των τραγουδιών, τα περισσότερα από τα οποία παραδόθηκαν σε δύσκολα κατανοητές διαλέκτους και ιδιώματα, αλλά και της γενικότερης επιμέλειας των κειμένων. Ο Γρηγόρης Αποστολίδης υπογράφει την καλλιτεχνική επιμέλεια της έκδοσης, ενώ ο Δημήτρης Καδιανάκης την ψηφιακή επεξεργασία και εκτύπωσή της.
Γιάννης Σβώλος
Εφημερίδα των Συντακτών
23/03/2018
Ο Διγενής και οι άλλοι ήρωες της Δόμνας
Γιάννης Σβώλος, Εφημερίδα, των Συντακτών, 23/03/2018