Καλλιτεχνικός Σύλλογος Δημοτικής Μουσικής Δόμνα Σαμίου

(απόσπασμα)

Μπροστά σε μια «νέα τάξη», όπου έχουμε χάσει τη βιωματική σχέση κι επικοινωνία με τη φύση, περνώντας πλέον απότομα από το χειμώνα στο καλοκαίρι, είναι πραγματικά δώρα ζωής τα ερεθίσματα εκείνα που μας επανασυνδέουν με τα σύμβολα και τις αξίες της γης και της γονιμότητας, της επικοινωνίας και της συμφιλίωσης. Οι παραδοσιακές κοινωνίες είχαν σοφά οργανώσει τον κύκλο της ζωής των ανθρώπων, αλλά και τον ετήσιο κύκλο μέσα από συνήθειες, έθιμα και τελετουργίες, όπου κυρίαρχη θέση κατείχαν το τραγούδι, η μουσική, ο χορός.

Η Δόμνα Σαμίου, με τη βαθιά ευαισθησία, τη γνώση και το σεβασμό προς τη λαϊκή μας παράδοση, μεταγγίζει αυτή την αίσθηση, αυτή την πολύτιμη εμπειρία ζωής, σε μια δισκογραφική σειρά με το γενικό τίτλο: «Τα τραγούδια στον κύκλο του χρόνου».

Η προσπάθεια αυτή, στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του Καλλιτεχνικού Συλλόγου Δημοτικής Μουσικής που φέρει τ' όνομα της, ξεκίνησε πριν από τέσσερα χρόνια μ' έναν δίσκο που τάραξε τα νερά: Τ’ Αποκριάτικα. Στο διάστημα που μεσολάβησε, η Δόμνα Σαμίου εργάστηκε ακατάπαυστα, οργώνοντας την Ελλάδα για να συλλέξει το υλικό που περιλαμβάνει στη νέα έκδοση που συνεχίζει τον κύκλο του χρόνου: στα Πασχαλινά με τον εύγλωττο υπότιτλο Ανοιξιάτικα τραγούδια του Θανάτου και της Ανάστασης. 

Πρόκειται για μια εξαιρετικά επιμελημένη έκδοση, η οποία περιλαμβάνει δύο ψηφιακούς δίσκους [...], καθώς κι ένα περιεκτικό βιβλίο με τους στίχους των κομματιών και αναλυτική παρουσίαση του περιεχομένου και της λειτουργίας τους από τη λαογράφο-εθνολόγο Μιράντα Τερζοπούλου και την κινησιολόγο Ζωή Μάργαρη.

Ο καθένας από τους δύο δίσκους της έκδοσης διατηρεί το δικό τους «κλίμα», που συνδέεται με το ύφος και το ήθος των περιστάσεων που αντιπροσωπεύει. Ξεκινώντας από τα τραγούδια για την έναρξη της Σαρακοστής, που σηματοδοτούν τη μετάβαση από τη μια περίοδο στην άλλη:

Οι Αποκριές περάσανε, τι άλλο καρτερούμε,
περικαλέστε το Θεό καλή Λαμπρή να δούμε.

Από δω και μπρος αρχίζει ο ρόλος των γυναικών, σαν ιέρειες που διακονούν τα τρία μεγάλα Μυστήρια της ζωής: τη Γέννηση, τον Έρωτα, το Θάνατο. Όπως επισημαίνει η Μιράντα Τερζοπούλου, σε αντίθεση με τα δρώμενα των Χριστουγέννων και της Αποκριάς, ο εθιμικός κύκλος της άνοιξης ανήκει σχεδόν αποκλειστικά στη δικαιοδοσία των γυναικών. Η ταύτιση της γυναίκας με τη γη, σε συνδυασμό με την ιδέα του θανάτου που υπόκειται στις ιερουργίες τόσο των μεταμφιεσμένων φαλλοφόρων ανδρών του χειμώνα όσο και των θρηνωδών γυναικών της άνοιξης αναδεικνύει τη γη ως υποδοχέα των νεκρών σωμάτων, αλλά και ως μήτρα και τροφοδότρια της ζωής. Η γονιμοποιητική συμβολική «δράση» των φαλλικών χειμωνιάτικων εθίμων δίνει τώρα τους καρπούς της. Τα ανοιξιάτικα γυναικεία έθιμα πλαισιώνουν και υποβοηθούν τη συμβολική «αντιδραση» της γης ως ζωοποιού μήτρας, που αναγεννά ό,τι (ως σπόρος) έχει θαφτεί στο νωπό της χώμα.

Τελετουργίες και τραγούδια, λοιπόν, της άνοιξης και του φωτός, με κυρίαρχο στοιχείο την αναγέννηση, «πιο συγκλονιστική από την ίδια τη γέννηση!»

Ο Θεός πεθαίνει, ενώ ο κόσμος ξαναγεννιέται, κηδεύεται μέσα στην οργιαστική ανθοφορία της φύσης, θάβεται κάτω από σωρούς λουλουδιών. Θάνατος γονιμοποιός, στον οποίο απαντά η ενιαύσια αναβλάστηση, ανανεώνοντας κάθε άνοιξη μια υπόσχεση αιωνιότητας.

Στα κοριτσίστικα έθιμα και στ' αγροτικά παιχνίδια που επιβίωναν έως πρόσφατα σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, βλέπουμε να διατηρούνται με έντονη θεατρικότητα οι αρχαίες καταβολές, που πέρασαν και στις νεότερες χριστιανικές λαϊκές τελετουργίες. Ορισμένα απ' αυτά (όπως ο Ζαφείρης από το Ζαγόρι ή τα τραγούδια των «Λαζαρίνων» από τη Βόρεια Ελλάδα) περιλαμβάνονται στην έκδοση της Δόμνας Σαμίου, διασώζοντας πολύτιμα τεκμήρια, που απειλούνται άμεσα με εξαφάνιση.

Το ίδιο ισχύει και με το «μοιρολόι της Παναγιάς», το μακροσκελές λόγιο τραγούδι, που αφηγείται τα πάθη όπως τα βίωσαν η Παναγία και οι γυναίκες και τραγουδιόταν συνήθως τη Μεγάλη Πέμπτη ή τη Μ. Παρασκευή από τις γυναίκες γύρω από τον Επιτάφιο. Είναι η πρώτη δισκογραφική έκδοση, όπου βρίσκουμε συγκεντρωμένες εννέα εξαιρετικά ενδιαφέρουσες παραλλαγές, που απηχούν με τον πιο συγκλονιστικό τρόπο την αίσθηση των ημερών:

Σήμερο μαύρος ουρανός, σήμερο μαύρη μέρα...

Μια απ' αυτές τις παραλλαγές μάλιστα όπως και το τραγούδι της Σαρακοστής προέρχονται από την ιδιαίτερη πατρίδα της Δόμνας, το Μπαϊντίρι της Μικράς Ασίας και με συγκίνηση θυμάται να τα τραγουδούν η μητέρα και οι φιλενάδες της στις προσφυγικές καλύβες της Καισαριανής. Οι μουσικές αυτές μνήμες συμπληρώνονται και από την «ηχητική ατμόσφαιρα» της περιφοράς του Επιταφίου και της Ανάστασης, για να καταλήξουμε σε κάποιες ακόμη πολύ ειδικές και χαρακτηριστικές περιπτώσεις:

Ο χορός των παπάδων, που χορευόταν στην Κέρκυρα, με στίχους ταιριαστούς:

...στους ουρανούς χορός και σχόλη, τον κρατούν οι Αποστόλοι. Δώδεκα είναι και στο μέτρος, σέρνει τον χορόν ο Πέτρος, πιάνει ο Παύλος τον Ανδρέα και οι άλλοι οι εννέα...

Τα τραγούδια της «της κούνιας», που συμπλήρωναν τα πασχαλινά συμπόσια. Όπως και οι «αιώρες« στ' αρχαία Ανθεστήρια, δεμένες συμβολικά σε χλωρά κλωνάρια δέντρων, κουνούσαν τις νέες κοπέλες σε μιαν ακόμη επίκληση για τη γονιμότητα:

Εδώ σ' αυτή τη γειτονιά είν' ένα περιστέρι
του χρόνου να ξανάρθουμε να το ’βρομε με ταίρι.

Η πρώτη αυτή ενότητα κλείνει με  Τα Ρουσάλια , τα Κάλαντα της Δευτέρας του Πάσχα στα Μέγαρα Αττικής, που επιβεβαιώνουν την αίσθηση των ημερών, διατηρώντας το όνομα από την αρχαία ρωμαϊκή νεκρική γιορτή.

Στο δεύτερο δίσκο της έκδοσης περνάμε στα χορευτικά πλέον τραγούδια της περιόδου, με μια χορταστική επιλογή σκοπών απ' όλη την Ελλάδα (Πελοπόννησο, Στερεά, Μακεδονία, Ήπειρο, Θράκη, Μικρά Ασία, Προποντίδα, Πόντο, Σκιάθο, Εύβοια, Κυκλάδες, Κρήτη και Δωδεκάνησα). Η Ζωή Μάργαρη επισημαίνει ότι οι χοροί της περιόδου συνδυάζονται με ειδικά τραγούδια, χωρίς μουσικά όργανα και με απλά βήματα συγκεντρώνουν όλο το χωριό σε μια σχεδόν υποχρεωτική συμμετοχή, που θεωρείται αναγκαία για την εφημερία όλης της κοινότητας.

Ελάτε να χορέψουμε, κοντούρες (παπούτσια) μη λυπάστε,
γιατί θα φύγει η Πασχαλιά και θα την πιθυμάτε

Ένα γοητευτικό πασχαλινό μουσικό ταξίδι στο πραγματικό «Πάσχα των Ελλήνων», που δεν έχει καμία σχέση με τις φολκλορικές φιέστες των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, τα οποία θυμούνται υποκριτικά το δημοτικό τραγούδι κάθε 25η Μαρτίου και Λαμπρή.

Είναι οι τελετουργίες των Νεοελλήνων, που επιμένουν ακόμη μέσα στην ανοιξιάτικη φύση να «συντρώγουν, να συνπίνουν, ν' ανακαλούν τα πρέποντα τραγούδια για τους αργόσυρτους ιερούς χορούς, να επικοινωνούν με τους ξενιτεμένους, ν' ανασυγκροτούν την κοινότητά τους. Οι μεγάλοι θυμούνται, οι νέοι μυούνται, οι γυναίκες ιερουργούν. Αποτίοντας εν τέλει μέσα από τους φυσιολατρικούς τους πανηγυρισμούς φόρο τιμής σε οικείους και θεϊκούς νεκρούς, καταπατούν το θάνατο, δοξάζουν τη ζωή, υπερβαίνουν το τελεσίδικο, αποδεχόμενοι τη συμμετοχή τους σε μιαν αέναη ανακύκλωση και επιστροφή».

Αυτό είναι το μήνυμα που φέρνουν τα Πασχαλινά της Δόμνας Σαμίου σ' όλους όσοι βρίσκονται παραδομένοι στη... χειμέρια νάρκη του καταναλωτικού τους μικρόκοσμου. Αλλά δεν αρκεί μόνο να έχουν αυτιά να το ακούσουν. Πρέπει και να το τραγουδήσουν, να το χορέψουν, να το βιώσουν:

... Οποιος το λέει σώζεται κι όποιος τ' ακούει αγιάζει