Καλλιτεχνικός Σύλλογος Δημοτικής Μουσικής Δόμνα Σαμίου

Δυο ποντιακά πολύ γνωστά και δημοφιλή τραγούδια, το ένα γαμήλιο και το άλλο της ξενιτιάς, σε δεκαπεντασύλλαβους στίχους. 

Το πάρσιμο της ορφανής νύφης είναι ένα πολύ συγκινητικό νυφιάτικο τραγούδι, σε αργό και λυπητερό σκοπό, το οποίο χαρακτηρίζεται από ισχυρή ποιητική φαντασία και πρωτοτυπία. Λέγεται την ώρα που πάνε να πάρουν τη νύφη από το σπίτι της για να την οδηγήσουν στην εκκλησιά. Ο λαϊκός ποιητής, θέλοντας να τονίσει την απουσία του νεκρού πατέρα από την κορυφαία στιγμή στη ζωή της κόρης του, εμπνέεται από τα έντονα συναισθήματά του και δημιουργεί τούτο το μικρό αριστούργημα. Την ορφανή νύφη την ετοιμάζουν συγγενείς και φίλοι, μα δεν την οδηγούν στο γαμπρό για τη στέψη κι ο γάμος αναβάλλεται για μέρες. Εν τω μεταξύ, ο νεκρός πατέρας ειδοποιείται στον κάτω κόσμο για το πολύ ευχάριστο γεγονός και προτείνει στο Χάρο να παλέψουν, κατ’ επίδραση από την ακριτική ποιητική παράδοση, που ήταν τόσο ζωντανή στον Πόντο. Σε περίπτωση νίκης του πατέρα, το έπαθλο θα είναι η ανάσταση κι η συμμετοχή του στη χαρά της θυγατέρας του. Παρά τις συνεχείς προσπάθειες όμως, ο ανίκητος Χάρος υπερισχύει, καθώς είναι φυσικό, και στον πατέρα δεν απομένει άλλο παρά να στείλει μήνυμα σε συγγενείς και φίλους να συμπαρασταθούν αντ’ αυτού στο γάμο της κόρης, να γλεντούν και να διασκεδάζουν, όπως αρμόζει στη χαρούμενη εκείνη στιγμή.

Το δεύτερο τραγούδι του «ξένου», που χορεύεται στα ποντιακά γαμήλια γλέντια στο ρυθμό του χορού κοτσαγκέλ’, ανήκει στα τραγούδια της ξενιτιάς που τα συναντάμε στη βιβλιογραφία συνήθως υπό τον τίτλο «Της Μάγισσας». Αυτά είναι με βεβαιότητα από τα πιο διαδεδομένα δημοτικά μας τραγούδια, αφού καταγράφηκαν, σύμφωνα με το ΚΕΕΛ της Ακαδημίας Αθηνών, πάνω από 220 παραλλαγές! Έχουν και διάφορους άλλους τίτλους, όπως Της Αρμενοπούλας, Της Ατζεμοπούλας, Της Φραγκοπούλας, Κινήσαν τα καράβια, Ένα καράβι κρητικό κλπ. Τα εθνωνυμικά των γυναικών φανερώνουν και το εύρος της διασποράς των Ελλήνων: από τη Φραγκιά (Δυτ. Ευρώπη) ίσαμε την Αρμενιά και την Ατζεμιά (Περσία), στην Μέση Ανατολή. 

Και ο Πόντος, όπως η Καππαδοκία, ήταν παλαιότερα μια μεγάλη πηγή ξενιτεμένων στη Μ. Ασία, με κύριους προορισμούς τον Καύκασο, τη Νότια Ρωσία (Κριμαία, Οδησσό, Μαριούπολη, Ροστόβ κλπ.), την Κωνσταντινούπολη και τις παραδουνάβιες ηγεμονίες Βλαχιά και Μπουγντανιά (Μολδαβία).

Ο ξενιτεμένος, θύμα των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών της εποχής του, λόγω φτώχειας, αφορίας της γης, υπερπληθυσμού, ανεργίας και ανέχειας, αναγκάζεται να μεταναστεύσει. «Στα ξένα τ’ ανεγνώριμα» δημιουργεί μια νέα οικογένεια και μια καινούργια ζωή, για την οποία υπεύθυνη είναι μια ξένη γυναίκα, μια ξελογιάστρα και μαριόλα με υπερφυσικές ικανότητες. Έτσι, ο «ξενιτέας» δεν γυρνά στον τόπο του, γιατί η μάγισσα τον κρατά αιχμάλωτο. Κάθε φορά που ετοιμάζεται να επιστρέψει, οι συνθήκες δεν του το επιτρέπουν και νιώθει αδικημένος, με οδυνηρά και δυσάρεστα συναισθήματα. Ο λαϊκός ποιητής δίνει με πρωτοτυπία την εξήγηση: η γυναίκα εκείνη τον παγίδευσε, επειδή μαγεύει τα μέσα μεταφοράς (τα καράβεα) και τα φυσικά στοιχεία (την θάλασσαν) και όλα στρέφονται εναντίον του. 

Η «μάισσα» αντιπροσωπεύει αφενός το κακό, με τη μαγεία της, κι αφετέρου την ίδια την ξενιτιά, που με τα θέλγητρά της παρασύρει και παρακρατεί τον μετανάστη. Εκείνη η γόησσα και πλανεύτρα με δόλο εξαπατά τον «ολόξενον», τον δεσμεύει και τον κρατά μακριά από την πατρίδα και τα αγαπημένα του πρόσωπα, παρόλο που ο νους του πάντα νοσταλγεί. Το θέμα εδώ μας θυμίζει έντονα την αντίστοιχη περίπτωση του Οδυσσέα με την Καλυψώ.

Παρόμοια θέματα με εξαπάτηση, δόλο και αιώνια δέσμευση βρίσκουμε επίσης σε πολλά μοιρολόγια του Πόντου και άλλων ελληνικών τόπων, στα οποία φυσικά ο Χάρος παραπλανά τους ανθρώπους και τους κρατά για πάντα κοντά του.

Μερικές ενδιαφέρουσες παραλλαγές της «Μάισσας» κατέγραψε ο Γκυ Σωνιέ (Guy Saunier) στην εξαιρετική μελέτη του Της Ξενιτιάς (εκδ. Ερμής, Αθήνα 1990, σελ. 171-183). Βλ. και Ν. Γ. Πολίτης, Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού, Ζ΄ έκδοση, Ε. Γ. Βαγιονάκης, 1978).

Θοδωρής Κοντάρας (2022)

Ζωντανή ηχογράφηση από τη συναυλία Μικρασιάτικα τραγούδια με τη Δόμνα Σαμίου, που πραγματοποιήθηκε στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στις 8/3/2005.