- Η ζωή της
- Το έργο της
-
Ο Σύλλογος
- Ο Σύλλογος
- Περιεχόμενα
-
Της Τριανταφυλλιάς τα Φύλλα
6 & 7 Απριλίου 2024, Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων
6 & 7 Απριλίου 2024, Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων
- Η Xορωδία
- Επικοινωνία
- Ενημέρωση
Βρίσκεστε στο: Κεντρική σελίδα Ενημέρωση Τα νέα του ΚΣΔΜ Δόμνα Σαμίου Η Κληρονομιά της Δόμνας Σαμίου - Αφιέρωμα
Η Κληρονομιά της Δόμνας Σαμίου - Αφιέρωμα
13 Μαΐου 2023, Τηλεόραση της Βουλής
Αφιέρωμα στη ζωή και το έργο της Δόμνας Σαμίου, το Σάββατο, 13 Μαΐου, στην εκπομπή Περιδιαβάζοντας, στην Τηλεόραση της Βουλής.
Καλεσμένοι ήταν:
Ο Λάμπρος Λιάβας, Καθηγητής ΕΚΠΑ, Διευθυντής του Τομέα Εθνομουσικολογίας και Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας
Ο Σωκράτης Σινόπουλος, Μουσικός, Αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και πρόεδρος του ΚΣΔΜ Δόμνα Σαμίου
Η Γιούλη Παπαθεοδώρου, φίλη και συνεργάτης της Δόμνας και μέλος του Δ.Σ. του ΚΣΔΜ Δόμνα Σαμίου
Ο Θοδωρής Κοντάρας, φιλόλογος και μέλος του ΚΣΔΜ Δόμνα Σαμίου.
Προβλήθηκε πλούσιο οπτικοακουστικό υλικό από το Αρχείο του Συλλόγου.
Δημοσιογραφική επιμέλεια - Παρουσίαση: Ματρώνη Δικαιάκου
Σκηνοθεσία: Πανδώρα Ξαρχάκου
Δημοσιογραφική παραγωγή: Αργυρώ Καρτσώνη
Απόσπασμα από τη συνομιλία της παρουσιάστριας Ματρώνης Δικαιάκου με τον Λάμπρο Λιάβα
Ματρώνη Δικαιάκου: Θα ήθελα να μου πείτε, πώς γνωριστήκατε με τη Δόμνα Σαμίου;
Λάμπρος Λιάβας: Εγώ, γνωρίστηκα το 1986, μόλις είχα γυρίσει τότε από το Παρίσι έχοντας κάνει το διδακτορικό μου στην εθνομουσικολογία και έκανα τότε την ραδιοφωνική εκπομπή «Το Αλάτι της Γης».
Ματρώνη Δικαιάκου: Που την άκουγα και την αγαπούσα πολύ, ήθελα να σας πω.
Λάμπρος Λιάβας: Βεβαίως, όλοι οι δρόμοι οδηγούσαν στη Δόμνα και σε αυτή σπουδαία δουλειά που είχε κάνει. Αλλά πρέπει να σας πω, τώρα το θυμάμαι, την είχα πρωτογνωρίσει σε μια συναυλία που είχε δώσει στη Γαλλική Ραδιοφωνία. Εγώ τότε φοιτητής στο Παρίσι και είχα πάει και είχα ακούσει τα πολυφωνικά τραγούδια τα Ηπειρώτικα τα οποία ούτε καν τα υποψιαζόμασταν τότε και που η Δόμνα τα έκανε μια ολόκληρη συναυλία στη Γαλλική Ραδιοφωνία.
Ματρώνη Δικαιάκου: Σπουδαία πρέσβειρα του ελληνικού παραδοσιακού τραγουδιού.
Λάμπρος Λιάβας: Τα τραγούδια επίσης, τις Παράλογες και τα Ακριτικά. Τραγούδια δηλαδή που δεν είχαν σχέση απλώς με τη διασκέδαση και το πανήγυρι, άλλα που έδειχναν αυτή την ενότητα της ελληνικής μουσικής μέσα στο χρόνο. Και πραγματικά ήταν, όπως σωστά το είπατε, πρέσβειρα. Και στη συνεχεία, όλη αυτή η δουλειά που έκανε, πραγματικά, είναι μια κιβωτός της ελληνικής μουσικής παράδοσης με σημείο αναφοράς.
Και το σπουδαίο είναι ότι η Δόμνα είχε μια τριπλή ιδιότητα. Ότι δεν ήταν μόνο η ερευνήτρια που ξεκίνησε δίπλα στον Σίμωνα Καρά και μυήθηκε σε όλη αυτή τη διαδικασία. Αλλά, παράλληλα, στη συνεχεία έγινε η ίδια ερμηνεύτρια και πρόβαλε όλο αυτό υλικό και μέσα από την ΕΡΤ όπου ήταν τότε. Μέσα από ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές εκπομπές, μέσα από τη δισκογραφία και πάνω απ’ όλα, στη συνέχεια, μεταβλήθηκε σε Δασκάλα με Δ κεφαλαίο. Και αυτό ακριβώς είναι που αναγνωρίσουμε στη Δόμνα και τιμάμε στη Δόμνα, και οφείλουμε. Και μάλιστα όλα αυτά σε μια εποχή που το δημοτικό τραγούδι ήταν στο περιθώριο.
Όταν ξεκίνησε τότε η Δόμνα ήταν ταυτισμένο με τη δικτατορία των συνταγματαρχών. Και ήρθε ακριβώς και έδωσε την άλλη θέση και άποψη για το δημοτικό τραγούδι. Η Δόμνα ήταν από καλή γενιά, πρώτον και βασικό κληρονόμησε το φως των Ελλήνων της Ανατολής. Και η προσφυγική της καταγωγή την προίκισε με αυτό το πείσμα και τη δύναμη για επιβίωση και προκοπή, που χαρακτηρίσει τους Μικρασιάτες πρόσφυγες. Και αυτή τη περηφάνια και την ελευθέρια που έχει ο πολιτισμός της Μικρασίας απέναντι στο συντηρητισμό και την προκατάληψη.
Δεν είναι τυχαίο ότι από παιδική υλικά γνώρισε το περιθώριο και έλεγε πάντα αφηγούνταν για τους «πρόσφιγγες» οπός τους χαρακτήρισαν οι ντόπιοι τους πρόσφυγες. Και «φάε το φαΐ σου θα σε φάει ο πρόσφυγας», μου έλεγε η Δόμνα. Έτσι περιέγραφε τις σκηνές.
Από μικρή ηλικία ταλαιπωρήθηκε. Γιατί είδε τον αγαπημένο της πατέρα να πεθαίνει στη κατοχή από πείνα, την αδελφή της να λιώνει από φυματίωση και την παράγκα τους να καίγεται στα Δεκεμβριανά. Αλλά ποτέ η Δόμνα δεν το ‘βάλε κάτω, ήταν μαχήτρια από τότε, από μικρό παιδάκι μέχρι τέλος της ζωής της, χαλκέντερη.
Εγώ την θυμάμαι με αυτό το πείσμα για επιβίωση, να θέλει πάνω απ’ όλα να υπηρετήσει σε αυτό το στόχο ζωής που έβαλε. Για ποιότητα, απαιτούσε γλυκά ή όπως πρέπει τέλος πάντων σε αυτή τη ζωή να υπάρχει ποιότητα στο αποτέλεσμα. Και επίσης η Δόμνα, εξ απαλών ονύχων, είχε γνωρίσει αυτή τη ενότητα της ελληνικής μουσικής. Ήδη, κοριτσάκι ακόμα, με τον πατέρα της πήγαινε και έψαλνε στην εκκλησία εκεί στο προσφυγικό καταυλισμό της Καισαριανής. Άρα γνώρισε πρώτα τη βυζαντινή μουσική παράδοση.
Στη συνέχεια, δίπλα στον Σίμωνα Καρά, γνώρισε το δημοτικό τραγούδι αλλά και βεβαία αυτά όλα τα τραγούδια που ακούγανε τότε, δημοτικά τραγούδια αλλά επίσης γνώρισε και τα ρεμπέτικα, μέσα από το γραμμόφωνο. Πρέπει να ακούσετε τη Δόμνα να τραγουδάει ρεμπέτικα, εξαιρετικά πρέπει να σας πω. Και κάπου την έχω ακούσει να λέει ότι αν δεν είχα αφιερωθεί στο δημοτικό τραγούδι, θα μπορούσα να έχω γίνει ερμηνεύτρια του καλού ρεμπέτικου τραγουδιού.
Άρα λοιπόν είναι όλη αυτή η ενότητα της ελληνικής μουσικής την οποία η Δόμνα υπηρέτησε. Και πάνω απ’ όλα υπηρέτησε ένα όραμα για ένα τραγούδι ως κοινόχρηστο αγαθό και όχι ως καταναλωτικό προϊόν. Το μεγάλο πρόβλημα, αν θέλετε, στης μέρες μας με τα φολκλορικά υποκατάστατα ή όλα αυτά εμπορικά υποπροϊόντα του νεοδημοτικού τραγουδιού.
Η Δόμνα έδινε έμφαση στα ιδιαίτερα στοιχεία που προσδιόρισαν το ύφος και το ήθος κάθε περιοχής και κάθε ιδιώματος. Την είδαμε τώρα πόσο άκουγε τα ποικίλματα έτσι όπως τα ‘κανε Κλεονίκη και προσπαθούσε να τα μιμηθεί και να τα περάσει και στους μουσικούς. Γιατί, εκεί είναι η ουσία. Η δημοτική μουσική δεν είναι απλώς μια παρτιτούρα, μια μελωδική γραμμή. Όλη η σημασία βρίσκεται στα μικρά ποικίλματα που καθορίζουν το ύφος και ήθος αυτής της μουσικής και η Δόμνα το είχε καταλάβει.
Δεν είναι τυχαίο ότι σε κάποιες περιοχές που θέλουν πολύ ιδιαίτερο τρόπο ερμηνείας όπως ο Πόντος ή η Ήπειρος η ίδια τελικά στους δίσκους της δεν τα τραγούδησε αυτά τα τραγούδια παρόλο που ήξερε πώς τραγουδιούνται.
Χρησιμοποίησε ντόπιους μουσικούς για να υπηρετήσει την ουσία του ύφους, για να μην περάσουμε σε αυτό που ήταν ο μεγάλος κίνδυνος σε εποχή εκείνη, ένα πανελλήνιο ρεπερτόριο ισοπεδωμένο.
Ματρώνη Δικαιάκου: Η Ξενιτιά έφερε και εσάς κοντά με τη Δόμνα Σαμίου. Τότε, το 1989 επιμεληθήκαμε μαζί αυτό το δίσκο Τα τραγούδια της ξενιτιάς.
Λάμπρος Λιάβας: Εκεί πρωτογνωρίσαμε και οι δυο τον Σωκράτη Σινόπουλο, 16 χρονών τότε ο Σωκράτης, μαθητής του Ross Daly. Ήρθε και συνόδεψε την Δόμνα σε ένα συγκλονιστικό τραγούδι, που μπήκε μέσα στο στούντιο και το είπε μια και έξω, το Κοράσιν ετραγούδαγε. Την θυμάμαι να βγαίνει βουρκωμένη και να λέει, «Με αυτό το τραγούδι θέλω να με θυμάστε». Μια μοναδική ερμηνεία. Και μια μοναδική παραγωγή αυτό το CD. Και, ξέρετε, ξεκινάνε από τότε αυτές οι παραγωγές της Δόμνας, που πρέπει να υπογραμμίσουμε ιδιαιτέρως γιατί είναι πρωτόγνωρες για τα ελληνικά πράγματα όχι μόνο για τη δημοτική μουσική συνολικά για την ελληνική δισκογραφία με μεγάλα ένθετα όπου έχουμε αναλύσεις. Τι σημαίνει το τραγούδι; που τραγουδιέται; πώς; από ποιους; Η σημασία του ρεπερτορίου του συγκεκριμένου.
Ματρώνη Δικαιάκου: Και οι μεταφράσεις, μεταφράζονται οι στίχοι, δηλαδή αυτά δεν είναι εύκολα πράγματα.
Λάμπρος Λιάβας: Αλλά επίσης και παραγωγές με θεματολογία που είναι κάτι που έφερε η Δόμνα τότε στα πράγματα Δεν είναι απλώς κάποια τραγούδια έτσι ατάκτως ερριμμένα. Είναι η Ξενιτιά, τα Αποκριάτικα, τα Πασχαλιάτικα… Πήρε τις Παράλογες, τα Ακριτικά, τα τραγούδια στο κύκλο της ζωής, τα τρία στοιχεία της φύσης «Οίνος, σίτος, έλαιον». Και βεβαίως ακόμη και ένα πολύ μεγάλο μέρος από ηχογραφήσεις που βρίσκονται στο αρχείο και που περιμένουνε τελικά να βγούνε και να έρθουν στο πλατύ κοινό.
Εδώ θα ήθελα να κάνω μια έκκληση να ενισχυθεί ο Σύλλογος για να μπορέσει όλο αυτό το πλούτο που είναι ακόμα στα συρτάρια και στα αρχεία να βγει έξω όπως ακριβώς θα ‘θέλε η Δόμνα και όπως τα ‘χουμε τεράστια ανάγκη.
Θα πρέπει να θυμηθώ τη Δόμνα, χαλκέντερη πάντα να γυρίσει στα δισκάδικα με της σακούλες με τους δίσκους της και να τις δίνει. Γιατί όλες αυτές τις εκδόσεις η επίσημη δισκογραφία και εμπορική δισκογραφία δεν τις προωθούσε.
Στη Γαλλία είχε και θαυμαστές σπουδαίους, η Δόμνα Σαμίου και τώρα αυτό το συναπάντημα με τον Μενουχίν είναι πολύ εντυπωσιακό. Βέβαια ο Μενουχίν μπορεί να ήταν ένας κλασικός, ένας μουσικός της λόγιας μουσικής αλλά έχει και τα ακούσματα τα δικά του τα παραδοσιακά τα εβραίικα και τα βαλκανικά ουσιαστικά έτσι λίγο – πολύ.
Δεν είναι τυχαίο ότι όλοι οι μεγάλοι μουσικοί στο εξωτερικό θαυμάζουν ελληνική μουσική παράδοση. Πρώτα απ’ όλα, αυτή την διαχρονική ενότητα της από αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Μην ξεχνάμε και τη βυζαντινή μουσική, μην ξεχνάμε τους Έλληνες Μπαχ που δυστυχώς και εμείς δεν τους ξέρουμε και που ίσως στο εξωτερικό τους γνωρίζουν περισσότερο από ότι εδώ. Επίσης ο Μενουχίν και όλοι, θαύμασαν την Δόμνα ως ερμηνεύτρια αλλά και τους παραδοσιακούς μουσικούς. Λένε πως ο Μενουχίν καθότανε και χάζευε τον Νίκο Στεφανίδη.
Ο Στεφανίδης ξέρετε εκπροσωπεί ένα όργανο που είναι το κανονάκι που είναι ο κανών του Πυθαγόρα. Είναι το πρώτο όργανο πάνω στο οποίο, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, ο αρχαίος φιλόσοφος και μαθηματικός καθόρισε τις σχέσεις που ορίσουν την οκτάβα.
Ματρώνη Δικαιάκου: Για αυτό και ονομάστηκε «Κανών».
Λάμπρος Λιάβας: Πρέπει να σας πω ότι λίγο μετά το θάνατο του Στεφανίδη, εκεί στις αρχές της δεκαετίας του ογδόντα φοβηθήκαμε ότι όργανο αυτό θα χαθεί. Γιατί κανείς τότε δεν το έπαιζε. Η Δόμνα τότε έφερε από την Κωνσταντινούπολη την Ανιές Αγκοπιάν, μια Αρμένισσα. Και έκανε μαθήματα και από ‘κει ξεκίνησε και πάλι, και από το Μουσείο Λαϊκών Οργάνων, το κανονάκι το οποίο σήμερα βλέπουμε στα χέρια των παιδιών στα Μουσικά Σχολεία να συνεχίζει. Της έδινε μεγάλο κουράγιο η λειτουργία των Μουσικών Γυμνάσιων. Έβλεπε ότι τα παιδιά ενδιαφέρονταν, πέραν των δυτικών οργάνων, για το ούτι, για το κανονάκι, για την τσαμπούνα…
Ματρώνη Δικαιάκου: Γιαλί ταμπούρ.
Λάμπρος Λιάβας: Και μια που λέμε για την τσαμπούνα πρέπει να πούμε ότι στη Δόμνα οφείλουμε το πρώτο δίσκο αφιερωμένο αποκλειστικά στα ελληνικά πνευστά, το Σουραύλι. Σε μια εποχή που κάνεις δεν ενδιαφερότανε για αυτά τα όργανα. Ήταν πρωτοπόρος σε όλα αυτά και επειδή είπαμε πόσο την ενδιέφερε η συνεχεία των πράγματων.
Το δημοτικό τραγούδι είναι μια μορφή μουσικής τυπολογίας, θα λέγαμε. Είναι αυτή η σχέση με τη φύση που μπορεί να διδάξει πάρα πολλά πράγματα στα παιδιά. Και βεβαίως αυτή η αλυσίδα «τούτο τον κόσμο που ‘μαστε άλλοι τον είχαν πρώτα, τώρα τον έχουμε εμείς και άλλοι τον καρτεράνε». Και η Δόμνα σε μια συνέντευξη που είχαμε κάνει τότε στο ραδιόφωνο μου είχε πει χαρακτηριστικά ότι: Δεν έχω παιδιά δικά μου, αλλά νιώθω παιδιά μου όλου του κόσμου τα παιδιά. Ό,τι κάνω για αυτά είναι, να πάρουν τα τραγούδια των παππούδων μας και να τα αφήσουν στα εγγόνια τους.
Η Δόμνα ήθελε ένα τραγούδι το οποίο να είναι κοινόχρηστο αγαθό και αυτό υπηρέτησε όλη τη ζωή και όχι όλα αυτά δήθεν δημοτικά τραγούδια, τα καταναλωτικά προϊόντα.
Ματρώνη Δικαιάκου: Νεοδημοτικά; Πώς τα λένε;
Λάμπρος Λιάβας: Με αισθητική αυτή του νυχτερινού κέντρου, του αστικού νυχτερινού κέντρου που έχει εισβάλει πια και στο πανήγυρι των νεοελλήνων με τα γαρίφαλα, τις σαμπάνιες και την ηλεκτροπληξία από όλα αυτά φοβερά έτσι…
Ματρώνη Δικαιάκου: Εννοείτε τα ηλεκτρικά όργανα;
Λάμπρος Λιάβας: Τα ηλεκτρικά όργανα και τα ηχεία που ισοπεδώνουν την αίσθηση και την επικοινωνία. Και βεβαίως η ίδια έλεγε διάφορα δείγματα από κακότεχνα στιχάκια και τραγούδια τέτοια. Αλλά επίσης όμως η Δόμνα ήταν εξίσου αντίθετη και στη μουμιοποίηση της παράδοσης μέσα σε φολκλορικές απλές αναπαραστάσεις και κλείσιμο στα αρχεία και αυτό επίσης υπηρέτησε μια ολόκληρη ζωή.
Και έδωσε το μέτρο, εάν θέλετε, με πιο τρόπο μπορούμε σήμερα εμείς, ως διαχειριστές όλου αυτού του σπουδαίου πλούτου και της παρακαταθήκης, να σταθούμε απέναντί στο δημοτικό τραγούδι. Και κυρίως το ζητούμενο είναι να το περάσουμε στις επόμενες γενιές που δεν έχουν αυτά τα βιώματα.
Η Δόμνα ακόμη ήτανε γέφυρα με τις παλιότερες γενιές που ‘χαν το βίωμα, είχαν τη σοφία, τη λαϊκή σοφία. Στην πορεία η λαϊκή σοφία μετατράπηκε σε γνώση. Την περάσαμε στα πανεπιστήμια, στα μουσικά σχολεία κ.λπ. Και δυστυχώς στις μέρες μας καταλήγει- καταντάει σε πληροφορία, έναν πολτός. Άρα το ζητούμενο είναι πώς πια από την πληροφορία θα μπορέσουμε να αντλήσουμε την γνώση και να φθάσουμε τελικά στο βίωμα και την σοφία και αυτό είναι μεγάλο στοίχημα που αυτή τη στιγμή μας απευθύνει η Δόμνα και που προσπαθεί και ο Σύλλογος με Της Τριανταφυλλιάς τα Φύλλα, με τη Χορωδία, με όλες αυτές εκδόσεις που κάνει να μπορέσει να το περάσει στο πλατύ κοινό και το έχουμε απόλυτη ανάγκη σήμερα.
[Προβάλλεται βίντεο από την παράσταση Η γνωστή και η άγνωστη Δόμνα (ΜΜΑ 1998) και ακούγονται αποσπάσματα από τα τραγούδια Zωναράδικο, του Διονύση Σαββόπουλου βασισμένο στο παραδοσιακό θρακιώτικο και «Δω στα λιανοχορταρούδια» και Tι να τα κάνω τα τραγούδια σας, του Διονύση Σαββόπουλου]
Ματρώνη Δικαιάκου: Θυμίζει τη συνάντηση, την πρώτη, του ’71, στο Ροντέο.
Λάμπρος Λιάβας: Ακριβώς. Το πρώτο έθνικ τραγούδι και οι crossover καλλιτέχνες. Μια ιδιοφυής προσέγγιση τότε του Διονύση Σαββοπούλου. Μέσα στη χούντα που είχε μια τελείως άλλη σχέση με το δημοτικό τραγούδι. Να φέρνει το fusion, το πρώτο fusion, το ροκ να συναντάει τα μαυροθαλασσίτικα και τα θρακιώτικα τραγούδια. Και ο Διονύσης να συστήνει αυτή την σπουδαία γυναίκα, τότε έλεγε «μια δυνατή γυναίκα» που έφερε στο «Ροντέο».
Ματρώνη Δικαιάκου: Η οποία ωστόσο έβγαινε με μεγάλο τρακ, γιατί δεν ήξερε πώς θα γίνει αποδεχτό όλο αυτό. Και είχε το τρόπο της να τα περνάει τα πράγματα, είτε με το λόγο, είτε με το τραγούδι. Είδαμε πως ήρθαν όλοι κοντά μετά.
Λάμπρος Λιάβας: Νομίζω ότι μια παράδοσή κρίνεται και από δυνατότητα της να εμπνέει σύγχρονη αναδημιουργία. Και εδώ ακριβώς είναι μια μεγάλη πρόκληση στο σήμερα. Πώς, τελικά και με το έθνικ, το παραδοσιακό θα δώσει έμπνευση σε νέους μουσικούς και νέους δημιουργούς. Να εκφράσουν την εποχή τους πια. Χρησιμοποιώντας στοιχεία της παράδοσης αλλά σε ένα δυναμικό διάλογο και με όλες άλλες μουσικές και τα είδη και ήθη που μας περιβάλουν. Και να γίνει ένα πραγματικό fusion, ένα κράμα θα λέγαμε, και όχι confusion, σύγχυση, όπως συχνά συμβαίνει. Εδώ λοιπόν χρειάζεται πραγματικά μια βαθιά γνώση του πρωτογενούς ρεπερτορίου και αυτό μας το δίνει η Δόμνα. Δεν είναι τυχαίο ότι όλα τα Μουσικά Σχολεία και τα Μουσικά Πανεπιστήμια, εμείς, βασιζόμαστε κατ’ εξοχήν στο υλικό το οποίο έχει συγκεντρώσει γιατί είναι ένα υλικό αναφοράς.
Δείτε όλη την εκπομπή από το κανάλι της Τηλεόρασης της Βουλής στο YouTube ή στη σελίδα του Ιδρύματος της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.