Μια καθαρά προχριστιανική γιορτή γίνεται κάθε χρόνο στη Σκύρο στις απόκριες. Τις μέρες αυτές οι άντρες του χωριού, χωρισμένοι σε τρεις ομάδες, τους Γέρους, τις Κοπέλες και τους Φράγκους, χορεύουν έναν ξέφρενο χορό στους ήχους ενός εξαιρετικά αργού και μετρικά ελεύθερου τραγουδιού. Οι Γέροι είναι μεταμφιεσμένοι σε τράγους και έχουν κυπριά κρεμασμένα στις ζώνες τους. Οι Κοπέλες είναι ντυμένοι γυναίκες. Οι Φράγκοι φορούν ότι τύχει και κρύβουν το πρόσωπο τους μ' ένα μαντήλι ή με δέρμα τράγου ή αρνιού. Οι Σκυριανοί δεν μπορούν να εξηγήσουν την προέλευση του εθίμου τους, άλλα εμείς ξέρουμε ότι ταυτίζεται με προϊστορικές μαγικές ιεροτελεστίες που γινόντουσαν άλλοτε κάθε χρόνο στην αρχή του χειμώνα για να αποδιωχθεί το πνεύμα του κακού και να έρθει μια καλή σοδειά.
Εκτός από τα τραγούδια της καθημερινής ζωής, οι χωρικοί μας έχουν έναν πλούσιο θησαυρό από μπαλάντες που υμνούν τα κατορθώματα των Ακριτών, Βυζαντινών ηρώων του 9ου αι. που πολεμούσαν εναντίον των Αράβων στα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας, τις λεγόμενες άκρες, και των γνωστών πολεμιστών της νεώτερης μας ιστορίας.
Στα δημοτικά μας τραγούδια υπάγονται και οι λεγόμενες παραλογές καθώς και τα δίστιχα. Οι παραλογές είναι έμμετρες περιλήψεις παλιών θρύλων και παραδόσεών μας. O Κριματισμένος, το Γεφύρι της Άρτας και το Τραγούδι του Νεκρού Αδελφού είναι ίσως τα πιο γνωστά παραδείγματα παραλογών. Τα δίστιχα τραγουδιούνται σε πολλές περιστάσεις και καλύπτουν μεγάλη ποικιλία θεμάτων. Μάλιστα στην Κρήτη, τα Δωδεκάνησα και την Κύπρο δύο ή περισσότεροι τραγουδιστές ανταλλάσσουν συχνά αυτοσχέδια δίστιχα δηκτικού περιεχομένου που λέγονται τσατίσματα με σκοπό την ανάδειξη του ευφυέστερου και πιο ετοιμόλογου στιχοπλόκου. Οι ποιητικοί αυτοί αγώνες γίνονται μπροστά σε ακροατήριο και τέλος ο νικητής βραβεύεται από την κριτική επιτροπή
Πολλά δημοτικά μας τραγούδια είναι χορευτικά. Φυσικά όμως υπάρχουν και πολλά που δεν χορεύονται.(π.χ. κάλαντα, νανουρίσματα, μοιρολόγια) και πρώτα μεταξύ αυτών είναι τα λεγόμενα καθιστικά τραγούδια ή της τάβλας ή του τραπεζιού που τραγουδιούνται την ώρα που οι προσκαλεσμένοι σε συμπόσιο, κάθονται γύρω απ' το τραπέζι. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα κλέφτικα της ηπειρωτικής Ελλάδος, αν και υπάρχουν πολλά χορευτικά κλέφτικα, τα ριζίτικα της Δ. Κρήτης, οι μαντινάδες των νησιών και οι αμανέδες, παραπονιάρικα τραγούδια ημιαστικής προελεύσεως, που τραγουδιούνται κυρίως στα νησιά και τα παράλια, σε πόλεις και χωριά. Γενικά τα τραγούδια που δεν χορεύονται έχουν αργή ρυθμική αγωγή, μακρόσυρτες μελωδίες και απόλυτη ρυθμική ελευθερία.
Το μουσικό ύφος των δημοτικών μας τραγουδιών ποικίλλει από τόπο σε τόπο. Ωστόσο οι τοπικές διαφορές δεν είναι πάντα και πολύ μεγάλες, ενώ καμιά φορά βρίσκουμε μέσα σε μια περιοχή ριζικά διαφορετικά ύφη. Το τελευταίο συμβαίνει στη Κρήτη, όπου τα βουνήσια τραγούδια των Ν. Ρεθύμνου και Χανιών διαφέρουν σε πολλά και ουσιαστικά σημεία από τα τραγούδια του υπόλοιπου νησιού.
Η μουσική των Ελλήνων του Πόντου, που τώρα καλλιεργείται κυρίως στην ελληνική Μακεδονία, όπου εγκαταστάθηκαν οι Πόντιοι μας μετά την ανταλλαγή των μειονοτήτων μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας το 1923, συνοδεύεται από ένα τρίχορδο μικρό βιολί με μακρόστενο ηχείο που λέγεται ποντιακή λύρα ή κεμεντζές. Κρατιέται κατακόρυφα πάνω στο γόνατο και παίζει σε παράλληλες τέταρτες, σύνθετα μέτρα όπως 9/8 (2 + 2 + 2 + 2 + 3/8) και 5/8 σε πολύ γρήγορο ρυθμό.
Η μουσική της Ηπείρου έχει συνήθως αργό ρυθμό και ραψωδιακό χαρακτήρα. Στηρίζεται στην πεντάτονη κλίμακα χωρίς ημιτόνια κι έχει συχνά μεγάλα πηδήματα στην πρόοδο της μελωδίας, ασύμμετρα μέτρα όπως 3 + 2 + 3/8 (το μέτρο αυτό παρατηρείται πολύ και στη Μακεδονία) και αφθονία από «γκλισάντι« (το «γκλισάντο» είναι η εντύπωση της ολισθήσεως που παράγεται όταν παίζονται σε γρήγορη διαδοχή παρακείμενες νότες). Το πιο δημοφιλές όργανο της περιοχής είναι το κλαρίνο που συνηθίζει να παίζει στην χαμηλή περιοχή του σε συνδυασμό με το βιολί και το λαγούτο. Το κλαρίνο μπήκε στη δημοτική μας μουσική στις αρχές του 19ου αι. και σιγάσιγά αντικαθιστά την πίπιζα, την καραμούζα και τον ζουρνά, όργανα με διπλές γλωσσίδες, που έχουν μακρινή συγγένεια με τον αρχαίο αυλό και το νεώτερο όμποε.
Ένα εξαιρετικό ενδιαφέρον είδος μουσικής καλλιεργείται στο βορειότατο άκρο της Ηπείρου, ιδίως στην περιοχή Παγωνιού. Εδώ μικρές χορωδίες από τέσσερα ως οκτώ μέλη τραγουδούν τρίφωνα ή τετράφωνα πολυφωνικά τραγούδια στα όποια δεσπόζουν συγχορδίες με διαστήματα δεύτερης και τέταρτης. Το είδος αυτό της μουσικής που παρουσιάζεται και στην Αλβανία, μελετήθηκε για πρώτη φορά από τον μουσικολόγο μας Σπ. Περιστέρη σε μια πολύ ενδιαφέρουσα εργασία του που δημοσιεύτηκε το 1958.
Η μουσική της υπόλοιπης ηπειρωτικής Ελλάδος και της Πελοποννήσου έχει ένα σχετικά ενιαίο ύφος, που τα κυριότερα χαρακτηριστικά του είναι τα μέτρα 7/8, 3/4 και 2/4 και η χρήση της επτατονικής κλίμακας σε διάφορες διατονικές, χρωματικές ή μεικτές μορφές, αλλά ποτέ στον ελάσσονα τρόπο (μινόρε). Τα βασικά όργανα είναι τα ίδια όπως και στην Ήπειρο, αλλά το κλαρίνο έχει την τάση να παίζει ψηλότερες νότες.
Στα νησιά η μουσική είναι λεπτή κι ανάλαφρη και οι χορευτικοί ρυθμοί βασίζονται σε σύντομες συνεχώς επαναλαμβανόμενες μουσικές φράσεις, ενώ στην Δ. Κρήτη είναι μεγαλειώδης και ηρωική, επειδή η περιοχή για πολλούς αιώνες ήταν επίκεντρο σκληρών αγώνων μεταξύ των ντόπιων και των ξένων κατακτητών τους. Τα όργανα των νησιών είναι το βιολί, η τσαμπούνα (ασκί με 2 σωλήνες), η λύρα (που σιγά σιγά αντικαθίσταται από το βιολί), το λαγούτο, το σαντούρι και το κανονάκι. Η λύρα είναι ένα μικρό βιολί σαν τον κεμεντζέ με απιδόμορφο ηχείο.
Το κλαρίνο δεν συνηθίζεται στα νησιά τόσο, όσο στη χερσαία Ελλάδα, το βρίσκομε όμως αρκετά συχνά ιδίως στο Β. Αιγαίο (Σκύρος Σκόπελος, Μυτιλήνη). Η τσαμπούνα ονομάζεται και ασκομπαντούρα (Κρήτη) και χρησιμοποιείται και στη Θράκη όπου έχει τρεις αντί δύο σωλήνες κι ονομάζεται γκάιντα.
Οι λαϊκές μας ορχήστρες αποτελούνται πάντοτε από λίγα όργανα και ανάλογα με τη σύνθεσή τους ονομάζονται «ζυγιές« (βιολί και λαούτο ή δύο πίπιζες και νταούλι) ή κουμπανίες (βιολί ένα ή δύο κλαρίνα, λαούτο, σαντούρι ή κανονάκι και ίσως κανένα κρουστό). Τα συγκροτήματα αυτά συμμετέχουν κυρίως στην εκτέλεση τραγουδιών. Ωστόσο αρκετά συχνά παίζουν μόνα τους καθαρά οργανικούς σκοπούς, άλλοτε χορευτικούς κι άλλοτε λυρικούς. Η οργανική μουσική είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένη στην Ήπειρο. Τα ηπειρώτικα οργανικά «μοιρολόγια» (λυπητεροί λυρικοί σκοποί που παίζονται σε γάμους και συμπόσια) και οι ηπειρώτικοι «Σκάροι» (σκοποί για σόλο κλαρίνο ή φλογέρα που παίζονται την ώρα της νυκτερινής βοσκής των κοπαδιών) έχουν μια απαράμιλλη μαγεία και γοητεία και μπορούν κάλλιστα να συγκριθούν σε ομορφιά με τα θαυμάσια «ταξίμια» των Τούρκων και Αράβων και τα «ράγκας» των Ινδών.
Οι ελληνικοί χοροί διακρίνονται σε χορούς του ενός χορευτή (ζεϊμπέκικος), αντικριστούς (μπάλλος, καρσιλαμάς) και ομαδικούς. Οι ομαδικοί πάλι διακρίνονται σε πηδηχτούς, που ξεχωρίζουν για την λεβεντιά τους και τον αντρίκιο τους χαρακτήρα και χορεύονται προπάντων από άντρες, και τους συρτούς, που είναι σεμνότεροι, γεμάτοι λυρισμό και χάρη και χορεύονται κι από γυναίκες. Αντιπροσωπευτικός πηδηχτός είναι ό κλέφτικος που λέγεται και τσάμικος, και από τους συρτούς ο καλαματιανός και οι δυό είναι γνωστοί σ' όλη την Ελλάδα. Παράλληλα έχουν μεγάλη διάδοση και οι τοπικοί χοροί, που άλλοτε έχουν το όνομα του τόπου προελεύσεώς τους (Τσακώνικος), άλλοτε της ομάδος των ανθρώπων που τους ξεκίνησαν (Χασάπικος), άλλοτε του τραγουδιού ή του εθίμου με το όποιο συνδέονται (Μενούσης), άλλοτε της εποχής που χορεύονται (Άη Βασίλης, Πασχαλινός), άλλοτε κάποιου στοιχείου που χαρακτηρίζει το βηματισμό τους ή την κίνηση ή τον τρόπο πιασίματος των χορευτών (Ζερβός, Σούστα, Σταυρωτός), κι άλλοτε του ιστορικού ή φανταστικού γεγονότος ή της πράξης η εργασίας που περιγράφουν (Ζάλογγος, Καμάρα, Τράτα).
Και τώρα λίγα γύρω από το ακανθώδες πρόβλημα της προελεύσεως της δημοτικής μας μουσικής. Πρόσφατες συγκριτικές έρευνες έχουν δείξει ότι το αρχαιότερο στρώμα της δημοτικής μας μουσικής συγγενεύει με τα αρχαιότερα στρώματα των λαϊκών μουσικών παραδόσεων των περισσότερων μεσογειακών λαών. Κι επειδή η γένεση των στρωμάτων αυτών ανάγεται στην προχριστιανική εποχή, γι' αυτό στα σημερινά δημοτικά μας τραγούδια ασφαλώς θα υπάρχουν αρχαία ελληνικά στοιχεία. Τα στοιχεία αυτά θα κατάγονται όχι τόσο από τη μουσική που παιζόταν στα αρχαία ελληνικά θέατρα ή τους Πανελλήνιους Αγώνες, όσο από τα απλά χωριάτικα τραγούδια της εποχής, που ακριβώς επειδή εκφράζουν τα συναισθήματα ανθρώπων που δεν παρακολουθούσαν τα ευμετάβλητα καλλιτεχνικά ρεύματα των πόλεων, μεταδίδονταν από γενιά σε γενιά χωρίς αξιόλογες αλλαγές. Φυσικά, αφού η αρχαία ελληνική μουσική πρέπει να έχει παίξει κάποιο ρόλο στη διαμόρφωση της σημερινής δημοτικής μας μουσικής, κατά μείζονα λόγο θα πρέπει να έπαιξαν ρόλο η βυζαντινή μουσική καθώς και οι μουσικές των λαών με τους όποιους ήρθαμε σε μεγάλη επαφή από την αρχαιότητα ως σήμερα.
Το ακόλουθο απόσπασμα από το βιβλίο «Δημοτικά της Μαντινείας» του Σωτήρη Τσιάνη δίνει ένα κατάλληλο τέλος σ' αυτήν την σύντομη εισαγωγή: «Εξετάζοντας την δημοτική μουσική της Ελλάδος δεν θα παραλείψει κανείς ν' αναγνωρίσει την πρωταρχική θέση που κατέχει η μουσική αυτή στα χωριά. Με την απλή και απέριττη μέθοδο της να εκφράζει αγάπη, πατριωτισμό, φυσικά φαινόμενα, χαρά ή βαθειά λύπη, η δημοτική μουσική είναι ένας στενός σύντροφος της ζωής του χωρικού. Όπως ένας αγρότης τόσο σωστά διατύπωσε: «Τα τραγούδια, σαν ο ήλιος, είναι η ζωή μας».
Μάρκος Φ. Δραγούμης (1980)
